Het is al weer meer dan dertig jaar geleden dat Estland zich samen met de twee andere Baltische staten los wist te weken van het juk van de Sovjet Unie. Toch zijn er nog tal van erfenissen uit het communistische verleden terug te vinden. In de Estste hoofdstad Tallinn bijvoorbeeld. Daar hebben diverse gebouwen een tweede jeugd gekregen en zijn ook de standbeelden niet weggegooid. Het verleden is niet uitgewist. Naar sommige Sovjet iconen uit het verleden moet je echter wel goed zoeken.
Lenin, Marx en Stalin niet meer op een voetstuk
Ik ben helemaal alleen in de tuin van het ‘Estonian History museum’ even buiten Tallinn. Het grote publiek heeft deze plek kennelijk nog niet ontdekt. Ook Nancy, van het verkeerbureau van Estland, moest even met een aantal collega’s overleggen toen ik haar vroeg waar de standbeelden van Stalin, Lenin en andere Sovjet helden, die ooit alle steden achter het ijzeren gordijn en dus ook Tallinn opsierden, gebleven waren.
Maar ik heb ze gevonden en zo netjes naast elkaar opgesteld in een groene omgeving lijken het net grafstenen op een kerkhof. De helden van de Sovjet Unie hebben in Tallinn hier hun laatste rustplaats gekregen.
De stilte van de omgeving maakt de beelden nog indrukwekkender. Stalin, Lenin, maar ook minder bekende persoonlijkheden uit het communisme kijken je steng aan en stralen ondanks dat ze als buste zijn afgedankt, nog veel kracht uit. Ze zullen ongetwijfeld bij een aantal mensen nog sympathieën oproepen en daar waarschuwt het museum dan ook voor bij de entree van de beeldentuin. Het haalt een citaat uit 1999 van de toenmalige president van Estland aan; ‘Het is gevaarlijk om te denken dat de tijden van Stalin en Hiller voorbij zijn’.
Het is daarom maar goed dat de beelden niet rigoureus zijn vernietigd. Door ze tonen wordt het verleden niet vergeten. Een betere locatie om ze een plek in de geschiedenis te geven dan de tuin van het nationale geschiedenismuseum is er niet.
Overnachten in Sovjet architectuur
De tuin van het Estonian History museum is één van de plekken waar je de relikwieën uit de Sovjet tijd nog terug kunt vinden. Er zijn echter nog vele andere locaties in en rondom Tallinn waar je de communistische erfenis nog nadrukkelijk kunt aantreffen.
Ik rijd door naar het voormalige olympische dorp in Pirita, een jachthaven op een kleine 10 minuten rijden van Tallinn. Hier werden in 1980 de zeilwedstrijden van de Olympische Spelen van Moskou gehouden. De voormalige huisvesting van de sporters – in op en top Sovjet architectuur – is nu een hotel, het Pirita Marina Hotel. Het gebouw is zo groot dat bijna niet op een foto is vast te leggen. Het is slechts 25 meter breed en drie verdiepingen hoog, maar wel liefst 400 meter lang. Het is gebouwd in de vorm van een schip, natuurlijk geïnspireerd op de watersportwedstijden die hier werden gehouden.
In het midden het van gebouw is een centraal gedeelte dat vijf in plaats van drie verdiepingen telt en de brug van een schip moet voorstellen. Het pand staat op de monumentenlijst van Estland en heeft gelukkig een nieuwe invulling gekregen zodat het niet, zoals vele andere Sovjet monumenten, steeds verder in verval raakt. Wie wil overnachten in Sovjet architectuur is hier op de goede plek.
Een vervallen cultuurpaleis
Voor de Olympische Spelen zijn in Tallinn in totaal 50 gebouwen neergezet. Natuurlijk hotels, een TV toren, maar ook de luchthaven bijvoorbeeld. De afterparties en festiviteiten van de spelen vonden plaats in een speciaal daarvoor gebouwde evenementenhal. Ik rijd weer terug naar Tallinn om dit te bouwwerk te aanschouwen.
Het waait flink en de golven beuken tegen de grijze betonblokken van het inmiddels leegstaande complex. In de haven van Tallinn, vlak buiten de muren van de oude binnenstad, werd het ‘V. I. Lenin Palace of Culture and Sport’ neergezet. De Sovjets waren maar wat trots op dit gebouw. Het had een amfitheater met 5.000 zitplaatsen en een ijshal met plek voor 3.000 toeschouwers. Nu ligt de trots van de Olympische Spelen er verlaten bij en hebben graffiti spuiters zich uitgeleefd op de grijze stenen. Op de achtergrond ligt de veerboot naar Helsinki. De nieuwe haven die er verrijst is een groot contrast met het grijze betonnen Sovjet relikwie. Na de val van het communisme werd de naam van het complex veranderd in Linnahall en is het nog een tijd in gebruik geweest als congres- en concerthal. Duran Duran en Lou Reed hebben er in de jaren tachtig nog opgetreden.
In 2009 sloot de Linnahall haar deuren en sindsdien raakt het steeds verder in verval. De gemeente zit met het enorme gebouw in haar maag en er zijn allerlei plannen om het op te knappen, maar tot op heden dient het vooral als wandelroute met uitzicht op de baai van Tallinn. Ik zie verliefde stelletjes en mensen die er de hond uitlaten. Het is te hopen dat er een snel investeringen gedaan gaan worden. In 2020 was het precies 40 jaar na de Olympische Spelen en dat was een goed moment voor doorstart geweest. Dat is dus niet gelukt.
Ironisch is dat de soevereiniteitsverklaring van Estland in 1989, voorafgaand aan de uiteindelijke onafhankelijkheid in 1991, juist bij deze trots van de Sovjet architectuur plaatsvond.
Museum van de bezetting en vrijheid
Om de ‘Sovjet periode’ ook anders dan allen maar via standbeelden en gebouwen te bekijken, ga ik naar Vabamu museum aan de Toompea met de veelzeggende naam ‘museum van de bezetting en vrijheid’. In een permanente tentoonstelling komt de Duitse bezetting aan de orde, maar natuurlijk wordt vooral aan de Sovjet overheersing ruim aandacht besteed. Deze periode heeft niet alleen fysieke sporen nagelaten, maar ook decennia lang het dagelijkse leven bepaald.
Als ik het museum binnen ga, word ik gelijk geconfronteerd met een aantal persoonlijke verhalen. Van mensen die in het holst van de nacht uit hun bed zijn gelicht en zijn afgevoerd en families die uit elkaar werden gehaald. Al wandelend door het museum voel je de bezetting en de grauwsluier uit de tijd van het communisme.
Ik sluit het museum af bij een foto van de ‘Baltische weg’. Op 23 augustus 1989 vormden twee miljoen mensen hand-in-hand een keten van 700 kilometer door alle drie de Baltische staten, van Tallinn naar Vilnius, om te protesteren tegen het Molotov-Ribbentroppact. Het was die dag precies vijftig jaar geleden dat dit akkoord tussen Hitler en Stalin werd gesloten en einde van de Baltische staten inluidde. Vijftig jaar na dat pact is de macht van de Sovjet macht uitgewerkt en voelen de Balten dat het opnieuw tijd is voor zelfstandigheid.
Na het juk van het communisme, heeft Tallinn zich voor de zoveelste keer hervonden. De grauwe sluier van de Sovjet periode is afgeworpen. Elke periode heeft zijn nalatenschap en het verleden is nooit volledig weg te poetsen.
De communistische erfenis en de gebouwen uit die tijd zijn een extra attractie van de eeuwenoude Hanzestad Tallinn.